Cүүлийн үед Казахстан төдийгүй Тусгаар Улсуудын Холбооны (хуучин ЗХУ) түрэг хэлтэн улсуудын доторМонголчуудын 13-р зууны их түрлэгийг тэр дундаа Чингис хааныг өөрсдийн болгох гэсэн их хийрхэл явагдаж байгаа юм байна. Бид ч бас их түүхийнхээ учрыг удам гарлаа бас гүйцэд ухаж төнхөж чадаагүй л яваа улс. Харин бусдын идэш болж өөрснөө юу ч үгүй үлдчихгүйн тулд амин зуураа эв эе учир начраа олж сонор соргог байх хэрэгтэй юм. Энд сүүлийн үед ихээхэн шуугиан тариад байгаа нэгэн түүхээр оролдогч казах эрийн ярилцлагыг толилуулъя.
Гэхдээ жинхэнэ түүхч нар болохоор энэ хүний болон хамсаатнуудынх өрнүүлээд байгаа их шуугианыг нэг их ойшоодоггүй Назарбаевынхны далд өөгшүүлэлтээр энэ бүхнийг хийж байна гэж үздэг ч юм билээ.
Гэвч мянга давтахаар худал үг юу болдог билээ. Орч. Тэр Чингис хааны онгон сүнс түүнд амьдралын бэрхшээл саадуудыг давахад тусалдаг гэж ярьдаг. Их сургуулийг удирдаж чиглүүлж яваа Сурган хүмүүжүүлэх ухааны доктор, профессор Кайрат Закирьяновын сүүлийн арван жилийн хичээл зүтгэлийг мэдэх хэн ч үүнтэй санал нийлэх буйзаа. (К. Х. Закирьянов нь Казахын спорт аялал жуулчлалын академийн ректор юм байна. Орч.) Энэ нөр их ажлынхаа хажуугаар Кайрат Хайруллинович Чингис хааны түүхэн үеийг судалж үр дүнд нь өмнөтгөлд нь проф. Петр Поминовын дурьдсанчлан “эх орныхоо болон дэлхийн түүхийн ээдрээг тайлах гэсэн агуу их оюуны хэрэгцээ шаардлагад” зориулсан “Чингис хааны тухай Түрэг тууж. Казахуудын нууц товчоон” гэсэн ном хэвлэлтээс гарлаа. Энэ ялан дийлэгч ард түмэнд түүхчид дутаад байна Кайрат Хайруллинович таныг хоосон мэдэмийрэгч гэж буруутгана гэж айхгүй байна уу?
Би математикч хүн тэгээд ч энэ шинжлэх ухаандаа л юманд хүрсэн. Гэхдээ агуу их Ферма шүүгчийн ажлынхаа хажуугаар их нээлтээ хийсэн юм шүү дээ. Тэгэхээр математикч хүний түүхэнд хийсэн хайгуул судалгаа түүхийн ухаанд ашигтай байхыг хэн ч үгүйсгэхгүй шүү дээ. Би эх түүхээсээ их хол байсан хүн л дээ. Сэтгэл санааны хувьд орос байлаа. Орос сургууль төгслөө дараа нь Новосибирскэд аспирантур төгслөө. Оросын нийгэмлэгүүдэд зүтгэж явлаа. Тэр үед л миний дотор нэг юм сэрж би хэн юм бэ, бид үргэлж соёл иргэншилгүй түүхэндээ алдар суугийн хуудасгүй зэрлэг нүүдэлчид юм уу гэж бодоход хүргэсэн. Тэгээд л түүхийн холбогдолтой ном зохиол ухаж эхэлсэн дээ. Чингис хаан эцэг эхгүй бүхэнд орхигдсон байсан ч гэсэн өмнөө агуу зорилго тавьсан учраас ертөнцийг байлдан дагуулж хамгийн хүчирхэг төр улсыг байгуулж байв. “Эр зоригоор хүчийг харин суу залиар хувь заяаг ялан дийлнэ” гэж бас нэг байлдан дагуулагч Македоны Александр хэлсэн юм даа. Хувь тавилан зурсан зургаар явах ёстой түүнийг өөрчлөх боломжгүй гэдэг ч бодол санаагаа хурцлан чанд зоримог байх юм бол хувь тавилангаа өөрчилж болно.
Ингэхэд Чингисийн тухай… Би өөрийнхөө номонд Чингисийг казах хүн байсан гэж шуудхан батлах гэсэнгүй, ингэвэл тэнэг хэрэг болно л доо. Гэхдээ би түүнийг казахуудын өвөг дээдэс гэж байгаа юм. Хожим казах этнос гэж нэрлэгдсэн Түрэгийн овог аймгууд янз бүрийн түүхэн үед янз бүрийн холбоо үүсгэж байлаа. Тийм холбооны нэг нь л Чингис хааны байгуулсан монголчуудын холбоо юм даа. Түрэгийн ертөнцийн нэвтэрхий толь гэгддэг “Судрын чуулгандаа” Илхааны улсын тэргүүн түшмэл Рашид-ад-Дин түрэгийн ард түмний гарал үүслийн тухай домгийг өгүүлжээ. МЭӨ 700-аад оны үед түрэгийн овог аймгуудын дунд хагарал үүсч Рашид-ад-Дины нэрлэснээр монголчууд ялагдаж Кият ба Нукус гэсэн хоёр хүн л гэр бүлийнхэнтэйгээ Эргунэкун ууланд гарч бүгжээ. Тэнд л хэдэн саяар тоологдох бүхэл бүтэн улс үндэстэн эхлэлээ тавьжээ. Эцэст нь тэд тэндээ багтаж шингэхээ болиод зуун жилийн хорионоосоо гарцгааж. Рашид-ад-Дин тэдний овгийг тоочжээ. Миний олж тогтоосноор тэд бүгд казах үндэстний дотор байгаа юм. МЭӨ гуравугаар зууныг орчин үеийн Хятадын нутаг днвсгэр дээр байгуулагдсан хүн гүрний үндэслэгдсэн цаг хугацааг аваад үзвэл МЭӨ 3-р зуунаас МЭ 13-р зууныг дуустал арван таван зууны турш Умард Хятад болон Монголын нутаг дэвсгэр дээр дан ганц түрэг овог аймгууд байсан болж таарч байна. Би үүнийг хүртэл тогтоосон. Чингис хаан хэнээс ч төрсөн бай (түүний эцэг Есүгэй мэргидийн нэг дайчны эхнэрийг хулгайлсан нь тодорхой) тэр ирээдүйн казахын овог аймгууд ч орж байсан дан түрэг овог аймгууд амьдарч байсан Бурхан Халдун уулын хормойд түрэгүүдийн аль нэгнээс төрсөн.
Танд өөр ямар баталгаа байна вэ Би өөрийнхөө номонд 21-р зуунд Улаанбаатар болон түүний ойр орчинд амьдарч байгаа монголчууд гэж хэн юм бэ гэсэн сонирхолтой асуудлыг гаргаж тавьсан. Би Монголын ШУА-д 90-ээд оны хүн амын тооллогын дүнг гаргасан ном олж үзсэн юм. Тэнд бичсэнээр бол орчин үеийн Монголын нутаг дэвсгэр дээр долоон зуу гаруй овгийнхон амьдардаг аж. Хаанаас ийм олон овог гараад ирэв? Чингисийн үед бол тэдгээр нь тавь гаранхан л байдаг байсан. Нэгд Монголын түүхчид өөрсдөө Чингис хааны үед 40 түмэн монгол 4 түмэн ойрд байсан гэдэг ба хоёрт Чингис хаан Хорезм шахыг дайлаар өрнө зүг морилохдоо 40 түмнээс 34-ийг нь аваад явсан. Тэгвэл Хятадууд шуналын нүдээрээ шохоорхон харж байсан энэ баян нутгийн эздээр нь үлдсэн зургаан түмэн ердөө 60 мянган хүн хэрхэн тэсч үлдэж чадаваа. Би төсөөрхөн Монголд очсон л доо тэгээд хичнээн газар нутаг нь баян юм бэ, дүүрэн уст гол мөрнүүд, ногоон нугууд үржил шимт сүргүүд, би бүр гайхсан… Монголын эрдэмтэд юу гэх юм бэ Тэд ч цөөн тооны хүн ам ийм их нутгийг авч үлдэж чадахгүй гэдгийг зөвшөөрч байна лээ л дээ. Гэвч тэд нэг юман дээр тохиролцож чадаагүй нь яагаад сая сая манж овог аймгууд Монголд ирсэн юм бэ гэсэн асуулт. Зарим нь тэд монгол овог аймгуудад туслахаар ирсэн гэхэд зарим нь тэд булаан эзлэгчид маягаар ирсэн гэцгээж байгаа юм. Тэгэхээр манжууд эзэнгүйдсэн түрэгийн газар нутагт ирсэн гэсэн үг үү Мэдээж хэрэг.
Чингис хааны түмтүүд аян дайнд явж, ойрдууд одоогийн Шинжааны нутагт шилжиж улмаар Казахстанд нүүн иржээ. Үнэн хэрэгтээ үлдсэн монголчууд нь өөрөөр хэлбэл түрэг түмтүүд нүүдэллэн ирж суурьшсан улмаар чин гүрнийг байгуулж Хятадыг 1911 он хүртэл захирсан олон тооны манжуудтай холилдон уусчээ. Гэвч орчин цагийн монгол хэлнээ бага хэмжээгээр түрэг үг хэллэг үлдэж хоцорчээ. Хэрэв орчин үеийн монголчууд Чингисийн үеийн монголчуудын удам угсаа юм бол орчин цагийн казахуудтай 60 хувь хүртэл нийтлэг үг хэллэг байх ёстой байтал үнэн хэрэгтээ 5 хувиас хэтрэхгүй байна. Би энэ дүгнэлтийг хоёр зуун үг тутмаас 81 хувь орчим нь 1000 жилийн дараа хадгалагдан үлддэг гэсэн америкийн лингвист Моррис Сводешийн глоттохронологийн салбарт хийсэн дүгнэлтийг үндэслэн хийж байгаа юм. Иймээс би орчин цагийн монголчууд бол тунгус-манж овог аймгуудын үлдэгдэл гэж үзэж байгаа юм. Би 21-р зууны казахууд болон Чингис хааны монголчуудын хооронд тэнцүүгийн тэмдэг харин 21-р зууны монголчууд болон манж-тунгус овог аймгуудын хооронд тэнцүүгийн тэмдэг тавина даа. Миний найз монголын профессор Баяр “Чи юу яриад байна, зүрчидүүд манжууд аль эрт устсан.
Чи “Дерсу Узала” гэдэг киног санаж байна уу? Тэд чинь л зүрчидүүдийн үлдэгдэл шүү дээ” гэсэн. Тэгвэл 1911 он хүртэл хэн Хятадыг захирч байсан юм болж байна? Зүрчидүүдийн гэр бүлүүд. Зүрчидүүдийн удам угсааг казахын Найман овгийн бүрэлдэхүүнд олж болно. Бусад хэсэг нь хятадуудтай холилджээ. Яг нарийн авч үзэх юм бол Чингис хаан яг ямар овогт хамаарахыг мянга мянган жил өөрчлөгдөөгүй казахын овог бүрт байдаг тамга сүлдээр хөөн олж болно. Монголд би Чингисийн овгийн сүлдийг олсон нь гурван шүдэт сэрээ байлаа. Энэ нь Чингис хаан казахын зургаан овгийн нэгэнд хамаарч болох юм гэсэн санаа төрүүлж байгаа юм. Бас нэг хэн бүхний анзаарахгүй байгаа сонин юм байна. Би “Нууц Товчоо” судлалын Монголын үндэсний төвийг тэргүүлж буй нэр цуутай монголын эрдэмтэн, доктор Далантай Цэрэнсодномтой уулзаж ярилцлаа. Би түүнээс Чингис хааны монголчуудын хэл яриа устаж үгүй болсныг мэдсэн юм. Тэр хэлэхдээ энэ түүхэн дурсгалын үг хэллэгийг бид монголчууд ойлгодоггүй гэж байна лээ. Гэтэл нөгөө “Нууц товчоо” чинь тэдний түүхийнх нь эх сурвалж гээд байгаа шүү дээ. Би хариуд нь “Яагаад бид казахууд “Товчооны” үгсийн 40 хувь хүртэл ойлгоод байна? Та энэ талаар юу гэж бодож байна?” гэж асуусан.
Би үүнийгээ Бээжингийн гадаад хэлний их сургуулийг төгсөгч түүхийн ухааны доктор Мухтархан Оразбайн “Монголын нууц товчоог” Хэрлэний Хөдөө арал дээр 1240 онд эртний казах хэлээр бичсэн байна гэсэн дүгнэлтэнд тулгуурлан хэлж байгаа юм. Та бас Монголд нэгэн түүхт чулууг олсон гээд байгаа. Энэ нь юу юм бэ. Энэ чулууг би Улаанбаатараас 600 км-т Хэрлэнгээс 25 км-т Чингисийн зуны орд өргөө байсан газраас олсон (Энэ нь Хэнтийн Алдархаанд Аварга тосонгоос холгүй “Монголын нууц товчооны” 850 жилийн ойгоор босгосон гэрэлт хөшөөг хэлжээ. Орч.) Би тэр хөшөөн дээр энэ нутаг дээр байсан казахын 45 овгийн сүлдийг олж харсан. Би авсан зургаа нэгэн монгол эрдэмтэнд үзүүлэхэд үүнийг чинь миний нэг найз бүх Монголоос хадны сүг зураг цуглуулж энэ чулуун дээр цохисон юм гээд нэг их ойшоохгүй байна лээ. Би”Танай найзад амьдад нь бид казахууд хөшөө дурсгал бос! гох ёстой юм байна. Тэр Монголын газар нутаг манай отог овгуудын үндсэн газар нутаг мөнхийн өлгий юм байна гэдгийг баталж өглөө” (Барималч Лхамсүрэнд амьдад нь казахууд хөшөө босгох нь байна шүү. Орч.) гэж хэлсэн.
Таны номын үндсэн зорилго юу юм бэ? Би монголчуудад нутаг дэвсгэрийн маргаан үүсгэхэд арай хүргэхгүй болов уу гэж бодож байна? Бидэнд өөрсдийн нутаг хангалттай байна. Гэвч казахууд их түүхээ, өвөг дээдсийнхээ агуу үйлсийг мэдэх хэрэгтэй. Бид дэлхийн өрсөлдөх чадвар бүхий орнуудын тоонд багтахын тулд ард түмнийхээ үзэл санааг ахин мандуулахаас эхлэх хэрэгтэй байгаа юм. Сурах бичгүүддээ Атилла, Томирис, Чингис хаан манай түүхэнд манай ард түмэнд шууд хамааралтай гэж бичих юм бол өсч өндийж байгаа үе маань өөрийг үндэстнээрээ бахархах болно. Бид хүмүүсийн зүрхэнд гал асаагаад өгвөл тэд агуу үйлсэд бэлэн болох юм. Минийхээр бол тань шиг зохиогчид сэтгэлийн хөдлөлөөсөө болоод эрдэмтэн судлаач гэж алдаршихад саадтай байдаг шиг байгаа юм Би Достоевскийн “Чөтгөрүүд”-эд “Халуун эсвэл хүйтэн сэтгэл аюултай биш, хамгийн аюултай хүн бүлээн буюу хэнэггүй хүн” гэж бичсэнийг уншиж байлаа. Энэ нь Дантегийн”Зан суртахууны хамгийн их тэсрэлттэй, хугарал нугарлын үед дундыг барьж асан сүнсүүдэд л тамын хамгийн халуун цэгүүд оногдох тавилантай” гэсэнтэй дүйж байгаа юм. Би Чингис хааныг казахуудад, түрэгүүдэд буцаан авчирснаараа хүүгийнхээ үүргийг биелүүлж байна гэж үзэж байгаа. Чингис хааны гарал үүслийн талаархи маргаан нь утгаа алдаж эхэлж байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү? Би соёлын сайд байсан нэг хүнд энэ бүх маргаанд цэг тавихыг санал болгосон.
Орчин үеийн шинжлэх ухааны түвшин Чингис хааны гарал үүслийг зуун хувийн нарийвчлалтай гаргаад өгч чадна. Улатауд академич Алькей Маргуланы олсон түүний хүү Жоши-ханы (Зүчи) шарил хадгалагдаж үлдсэн байгаа. Генийн экспертизээр тэр мэргэд хүн юм уу мэргэд биш бол Чингис хааны генийн кодыг олж авна шүү дээ. Ингэхэд оросын эрдэмтэд Чингис хаан хэн байсан юм бэ гэдэгт хариу өгөхийн тулд монгол, тува, буриад, алтайн казахуудаас ДНХ авч л дээ. Гэтэл хамгийн их өндөр давхцал буюу 8,7 хувь нь алтайн казахуудад гарсан байна. Хоёр мянгаад дээж авч шинжилсэн Оксфордын эрдэмтдийн судалгаа ч үүнийг батлаад байгаа. Чингис хааны гарал үүсэл яагаад ийм чухал юм бэ гэхээр Хятадад ертөнцийг донсолгогчийн морины туурай хүрсэн газар болгоныг хятадынх гэх үзэл баримтлал байна. Хэрэв бид Чингис хаан манай өвөг гэдгийг батлах юм бол хөрш нутгуудад газар аваад байгаа энэ үзэл бодлыг үндэс суурьгүй болгох юм. Та санаж байгаа бол манай Парламентын гишүүд БНХАУ-ын элчинг яагаад өнөөг хүртэл тэдний газар зүйн сурах бичгүүдэд Казахстаны нутаг дэвсгэрийн нилээд хэсэг нь Хятадынх гэж орсон юм бэ гэж асуухаар урьж байсныг санаж байгаа байх.
Ярилцсан Гульнара Рахметова
Орчуулсан Дашвандангийн Гансүх
êàçàõñòàíûã îéëãîõ õýðýãòýé çàðèì ¿íäýñòýí òýð äîòðîî õàñãóóä àíõ óäàà ò¿¿õýíäýý óëñ áàéãóóëæ ¿çýæ áàéíà.20 îð÷èì æèë ë áîëæ áàéãàà þìóó äàà.Òýãýõýýð àõûí ¸ñîîð õ¿ëöýíã¿é ºíãºðñºí íü äýýð ãýæ íýã õ¿í çóðàãòààð ÿðüæ áàéñàí çºâ áàéõ.
ОтветитьУдалитьIn the USA, When I was study in the College ESL class, one KAzakstan lady gave introduction about Kazakstnan. She talked about horse, urta, eagle, wrestling, horse race, archery , Mongolian men's three nadom. Next , I introduced about Mongolia. Other students wondered and asked that you guys have same culture. Are you Mongolian or Kazakstan? I told them historically Kazakstan were one of the tribe of Mongol. She mad to me "NO" we are from Turk,and Arabic culture.They deny Mongolians and blame that Mongolians are from China . They wanted to take over our land . I got upset and told her you don't no your country history and russians brain washed yours. Since that time we become no longer friend. JAli v etom
ОтветитьУдалитьSo called country of Kazakhstan had never existed before! It's now a country due to Russia's faulty politics and Kazakhs got better of Russia's fall! Kazakhs have always been servant tribes to Mongols and they are considered low class or classless people!!! Yes, there were some turkig tribes mentioned in Mongolian historical records, but they were mentioned as nomadic tries subjugiated by Mongols. And so were other nations tribes such as Manchus, Han Chinese, Russians, Persians were subject to Mongols, that does not make them the same as Mongols!! Stupid, classless Kazakhs, you don't have any history, but history of SLAVES!!
ОтветитьУдалитьza dhde 6 tumen Mongol gadnii tuslamj awalgui Golomtoo sahih chadwartai bsan 13r zuunii ued Mongoliin armiin chadwar ter uedee busad ornuudas hol tasarhai bsan. teglee ch chingis haanii baildan daguultaas neh olon jil unguruhgui zurhcidiin altan ulsiig buhleer ni ezelsen gdgiig sanah heregtei. Bathaani europiig baildan daguulah daind 15 tumen tsereg yawsnii 6 tum ni hyatadad uldsen gdgiig tootsooloh heregtei tiimed hytadiin dairalt boslogo garsanch ter ued mongoliin nutag deer orj irehgui hyatadiin nutag deer daragdaj bsan
ОтветитьУдалитьYuun manj baih we baisan ch manjuud chin bas l aguu undesten shuudee. Bur suul ued hyatadiig mongolchuud diileh ni barag muruudul bolson bsan ued Manjuud hyatadiig buheld ni ezelj bsan geheer yaaltchgui huchirheg undesten neg ugsaanii undesten l yumda manj mongol kazak geed l bugd
Энэ дээр коммент үлдээсэн хүнд:
ОтветитьУдалитьМонгол нутаг дээр түрэг болон монгол үндэстний хэн хүчирхэг нь төр барьж байсан. Харин манжууд бол хэзээ ч монгол нутаг дээр төрөө байгуулж байгаагүй юм. Манжууд нүүдэлчин ч гэсэн монголчууд болон хасагуудыг бодвол харьцангуй суурин иргэншилтэй улс байсан. Тийм ч учраас Хятадад амархан ууссан.
Одоогийн казакстан бол Монгол нутагт байсан түрэгүүдийн л нэг хэсэг. Түрэгүүд монголчуудад ялагдсанаар баруун зүг зугтсан бөгөөд одоогийн турк улсад нэг хэсэг нь очиж тэндээ амьдрах болсон байдаг. Одоо ч казак турк хоёр хүн ямар ч орчуулагчгүй яаж ийгээд ойлголцоод байдгийн учир нь тэдний үгийн тал нь яг ижил байдагт оршино. Манж болон казак хэл нь монгол хэлнээс тэс өөр. Орчуулагчгүй ойлголцох ямар ч боломж байхгүй. Яахав олон жил хөрш явсных бие биеийнх нь үгсийн санд зарим нэг үг нь орох нь ойлгомжтой.
ОтветитьУдалитьТөрийн тамгыг эрх барьж байгаа үндэстний хэл дээр л хийнэ. Энэ тэнэг нөхрөөс яагаад төрийн тамга казак хэл дээр биш монгол хэл байсан юм бэ гээд асуувал юу гэж буудах бол. Тэгээд Хабул хаан үрийн үрд өшөөг минь ав гэж гэрээсэлсний дагуу мөхсөн зүрчидийн алтан улсын манж иргэд аян дайнд явсан цэрэг эрсийн нутаг дээр ирж голомтыг нь сахьсан гэж хэлэх гээд байгаа юм байх даа. Хуцдаг гар байна шүү.